Imágenes de páginas
PDF
EPUB

F aabab.

[blocks in formation]

Exemplum Solutionis.

U
G
E.
baabb. aabba. aabaa.

Præsto simul sit aliud alphabetum biforme, nimirum, quod singulas alphabeti communis literas, tam capitales quam minores, duplici forma, prout cuique commodum sit, exhibeat.

Exemplum Alphabeti Biformis.

a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.
A. A. a. a. B. B. b. b. C. C. c. c. D. D. d. d. E. E.
a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.
e. e. F. F. f. f. G. G. g. g. H. H. h. h. I. I. i. i.
a. b. a. b. a. b. a, b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.
K. K. k. k. L. L. 1. I. M. M. m. m. N. N. n. n. O. O.
a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.
o. o. P. P. p. p. Q. Q. q. q. R. R. r. r. S. S. s. s.
a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a.
T. T. t. t. U. U. u. u. W. W. w. w. X. X. x. x. Y.
b. a.
b. a. b. a. b.

[blocks in formation]

tum ciphræ aut pactum de latebra penitus ignoret. Res sane est illa laboriosa simul et ingeniosa, et arcanis principum, veluti et illa prior, dicata. Attamen præcautione solerti fieri possit inutilis; etsi, quomodo res nunc se habent, magni prorsus sit usus. Etenim si ciphræ introductæ essent bonæ et fideles, plurimæ fuerint, quæ operam deciphratoris prorsus eluderent, et excluderent; quæ tamen sint satis commodæ et expeditæ ad legendum aut scribendum. Verum imperitia et inscitia secretariorum et amanuensium in aulis principum tanta est, ut maxima plerunque negotia ciphris infirmis et futilibus committantur.

Interea fieri potest, ut suspicetur quispiam nos in enumeratione, et quasi censu artium, id agere, ut scientiarum copiæ (quas veluti in aciem adducimus) auctæ et multiplicatæ, magis sint admirationi; cum tamen numerus earum forte ostentari, vires tam brevi tractatu vix explicari possint. Verum nos institutum nostrum fideliter urgemus, atque in hoc globo scientiarum conficiendo, etiam insulas minores aut remotiores omitti nolumus. Neque vero (ut arbitramur) perfunctorie, licet cursim, eas artes attingimus; sed potius nucleos et medullas ipsarum ex multa materiæ massa stylo acuto excerpimus. Cujus rei judicium ipsis illis, qui in hujusmodi artibus peritissimi sunt, permittimus: cum enim plerique, qui multiscii videri volunt, hoc fere habeant, ut vocabula et exteriora artium passim jactantes, illarum ignaris admirationi, magistris ludibrio sint, speramus nostra contrarium prorsus eventum habitura, ut peritissimi cujusque in artibus singulis judicium maxime detineant, cæteris minoris sint. Quod vero ad artes illas, quæ minorum quasi gentium

Apposuimus etiam exemplum aliud largius ejus- videri possunt ; si quis existimet nos nimium quid dem ciphræ, scribendi omnia per omnia.

Epistola Interior.

Ad quam delegimus epistolam Spartanam, missam Ad quam delegimus epistolam Spartanam, missam olim in scytale.

"Perditæ res : Mindarus cecidit: milites esuriunt: neque hinc nos extricare, neque hic diutius manere possumus.”

Epistola Exterior.

Sumpta ex epistola prima Ciceronis, in qua epistola Spartana involvitur.

"Ego omni officio, ac potius pietate erga te, cæteris satisfacio omnibus: mihi ipse nunquam satisfacio. Tanta est enim magnitudo tuorum erga me meritorum, ut quoniam tu, nisi perfecta re, de me non conquiesti: ego, quia non idem in tua causa efficio, vitam mihi esse acerbam putem. In causa hæc sunt: Ammonius regis legatus aperte pecunia nos oppugnat. Res agitur per eosdem creditores, per quos, cum tu aderas, agebatur. Regis causa, si qui sunt, qui velint, qui pauci sunt, omnes ad Pompeium rem deferri volunt. Senatus religionis calumniam, non religione, sed malevolentia, et illius regiæ largitionis invidia, comprobat, etc."

ipsis tribuere; circumspiciat ille, et videbit, homines in provinciis suis magnos sane et celebres, cum ad metropolim aut sedem imperii forte migraverint, turbæ fere immisceri, et inferioris notæ esse: similiter mirum non est artes istas leviores, juxta artes principales et supremas collocatas, dignitate minui; cum tamen iis, qui operam illis præcipue impenderint, res videantur utique magnæ et præclaræ. Atque de organo sermonis hæc dicta sint.

CAPUT SECUNDUM.

Doctrina de methodo sermonis constituitur ut pars traditivæ substantiva et principalis: nomen ei inditur prudentia traditive. Enumerantur methodi genera diversa; et subjunguntur eorum commoda et incommoda.

VENIAMUS ad doctrinam de methodo sermonis. Ea ut pars dialecticæ tractari consuevit. Etiam locum in rhetorica per nomen dispositionis reperit. Verum collocatio ejus in famulitio aliarum artium in causa fuit, ut plurima, quæ ad ipsam spectant, cognitu utilia, prætermissa sint. Visum igitur est nobis doctrinam substantivam et principalem de methodo constituere, quam nomine generali prudentiam traDoctrina autem de ciphris aliam secum traxit doc- ditivæ appellamus. Itaque methodi genera (cum trinam erga ipsam relativam : illa est de deciphra-varia sint) enumerabimus potias, quam partiemur. tione sive reseratione ciphrarum; licet quis alphabe- Atque de unica methodo, et dichotomiis perpetuis,

[blocks in formation]

nil attinet dicere: fuit enim nubecula quædam doc- | tione affine, reipsa fere contrarium. Hoc enim hatrinæ, quæ cito transiit: res certe simul et levis, et bet utraque methodus commune, ut vulgus auditorum scientiis damnosissima. Etenim hujusmodi homines, a selectis separet; illud oppositum, quod prior incum methodi suæ legibus res torqueant; et quæcun- troducit modum tradendi solito apertiorem; altera, que in dichotomias illas non apte cadunt, aut omit- de qua jam dicemus, occultiorem. Sit igitur discritant, aut præter naturam inflectant; hoc efficiunt, men tale, ut altera methodus sit exoterica, altera ut quasi nuclei et grana scientiarum exiliant, ipsi | acroamatica. Etenim quam antiqui adhibuerunt aridas tantum et desertas siliquas stringant. Itaque præcipue in edendis libris differentiam; eam nos inania compendia parit hoc genus methodi, solida transferimus ad ipsum modum tradendi. Quinetiam scientiarum destruit. acroamatica ipsa apud veteres in usu fuit, atque prudenter et cum judicio adhibita. At acroamaticum sive ænigmaticum istud dicendi genus posterioribus temporibus dehonestatum est a plurimis, qui eo, tanquam lumine ambiguo et fallaci, abusi sunt ad merces suas adulterinas extrudendas. Intentio autem ejus ea esse videtur, ut traditionis involucris vulgus (profanum scilicet) a secretis scientiarum summoveatur ; atque illi tantum admittantur, qui aut per manus magistrorum parabolarum interpretationem nacti sunt, aut proprio ingenii acumine et subtilitate intra velum penetrare possint.

Constituatur igitur prima differentia methodi, ut sit aut magistralis, aut initiativa. Neque vero verbum initiativæ ita intelligimus, quasi hæc initia scientiarum tantum traderet, illa doctrinam integram: verum contra (vocabulum a sacris mutuantes) eam dicimus methodum initiativam, quæ ipsa scientiarum mysteria recludat, et denudet. Magistralis siquidem docet; initiativa intimat: magistralis poscit, ut fides habeatur iis, quæ dicuntur; initiativa vero potius ut examen subeant: altero scientias discentium vulgo; altera tanquam filiis scientiarum tradit; denique altera pro fine habet scientiarum (quales jam sunt) usum; altera earundem continuationem et ulteriorem progressum. Harum posterior via videtur deserta et interclusa. Ita enim adhuc scientiæ tradi consueverunt, quasi ex pacto, tam docens quam discens errores asciscere cupiant. Etenim qui docet, eo docet modo, quo maxime dictis suis fides astruatur, non quo illa commodissime examini subjiciantur: et qui discit, sibi extemplo satisfieri, non legitimam disquisitionem præstolari, expetit; ut magis sit ei cordi non dubitare, quam non errare. Ita ut et magister, amore gloriæ, infirmitatem scientiæ suæ prodere caveat, et discipulus, laboris odio, vires proprias experiri nolit. Scientia vero, quæ aliis tanquam tela pertexenda traditur, eadem methodo (si fieri possit) animo alterius est insinuanda, qua primitus inventa est. Atque hoc ipsum fieri sane potest in scientia per inductionem acquisita: sed in anticipata ista et præmatura scientia (qua utimur) non facile dicat quis, quo itinere ad eam, quam nactus est, scientiam pervenerit. Attamen sane secundum majus et minus possit quis scientiam propriam revisere, et vestigia suæ cognitionis simul et consensus remetiri; atque hoc pacto scientiam sic transplantare in animum alienum, sicut crevit in suo. Artibus enim idem usuvenit quod plantis: si planta aliqua uti in animo habeas, de radice quid fiat, nil refert: si vero transferre cupias in aliud solum, tutius est radicibus, uti, quam surculis. Sic traditio (quæ nunc in usu est) exhibet plane tanquam truncos (pulchros illos quidem) scientiarum; sed tamen absque radicibus fabro lignario certe commodos, at plantatori inutiles. Quod si, disciplinæ ut crescant, tibi cordi sit, de truncis minus sis solicitus; ad id curam adhibe, ut radices illæsæ, etiam cum aliquantulo terræ adhærentis, extrahantur. Cujus quidem generis traditionis, methodus mathematicorum, in eo subjecto, similitudinem quandam habet; generatim autem non video, quod aut in usu sit, aut quod quis inquisitioni ejus dederit operam; proinde eam inter desiderata numerabimus, eamque traditionem lampadis, sive methodum ad filios appellabimus.

Sequitur aliud methodi discrimen, priori inten

Sequitur aliud methodi discrimen, magni prorsus ad scientias momenti; cum scilicet scientiæ traduntur, aut per aphorismos, aut methodice. Notatu enim imprimis dignum est in consuetudinem plerunque venisse, ut homines ex pauculis axiomatibus et observationibus, in quovis modo subjecto, artem constituant quasi completam et solennem, eam ingenii quibusdam commentationibus suffarcinando, exemplis illustrando, et methodo revinciendo. At illa altera traditio per aphorismos plurima secum fert commoda, ad quæ traditio methodica non attingit. Primum enim de scriptore specimen dat, utrum ille leviter et perfunctorie scientiam hauserit, an penitus imbiberit. Aphorismi enim, nisi prorsus forent ridiculi, necesse est, ut ex medullis et interioribus scientiarum conficiantur. Abscinditur enim illustratio et excursio; abscinditur varietas exemplorum; abscinditur deductio et connexio; abscinditur descriptio practica: ut ad materiem aphorismorum nihil relinquatur, præter copiam observationum bene amplam. Igitur ad aphorismos non sufficiet quispiam, imo de eis nec cogitabit sane, qui se neutiquam copiose et solide instructum ad scribendum perspexerit. At in methodis;

"Tantum series juncturaque pollet; Tantum de medio sumptis accedit honoris ;" ut speciem artis, nescio cujus, præclare sæpenumero reportent ea, quæ, si solvantur, segregentur, et denudentur, ad nihilum fere recasura forent. Secundo, traditio methodica ad fidem et consensum valet; ad indicationes de praxi minus innuit, siquidem demonstrationem quandam in orbe præ se fert, partibus se invicem illuminantibus, ideoque intellectui satisfacit magis; quia vero actiones in vita communi sparguntur, non ordine componuntur, ideo magis iisdem conducunt etiam sparsa documenta. Postremo, aphorismi, cum scientiarum portiones quasdam et quasi frusta tantum exhibeant, invitant, ut alii etiam aliquid adjiciant et erogent; traditio vero methodica, dum scientiam integram ostentat, securos illico homines reddit, quasi jam summa adeptos.

Sequitur aliud methodi discrimen, magni et illud

quoque momenti: cum scilicet scientiæ traduntur, aut | inventæ et distributæ ; neque causa videtur, cur illis per assertiones adjectis probationibus, aut per quæs-immoremur. tiones una cum determinationibus. Hanc autem posteriorem methodum si immoderatius quis persequatur, scientiarum profectui non minus illa officit, quam fortunis et progressibus exercitus cujuspiam impedimento et damno foret, si in minutis quibusque castellis aut oppidis expugnandis subinde hæreat. Etenim si quis in acie sit superior, et summæ belli sedulo incumbat, minora illa loca ultro se submittent: illud tamen infcias non ierim, urbem aliquam magnam et munitam a tergo relinquere, haudquaquam semper tutum esse: eodem modo, confutationibus in scientiarum traditione temperandum, iisque parce utendum: et ad hoc tantum, ut majores præoccupationes animorum et præjudicia frangantur, minime autem ut leviores dubitationes excitentur et provocentur.

Sequitur aliud methodi discrimen, ut scilicet methodus sit subjectæ materiæ, quæ tractatur, accommoda. Alio enim modo traduntur mathematica (quæ sunt inter scientias maxime abstracta et simplicia) alio politica, quæ maxime sunt immersa et composita. Neque (ut jam diximus) methodus uniformis in materia multiformi commode se habere potest. Equidem quemadmodum topicas particulares ad inveniendum probavimus, ita et methodos particulares ad tradendum similiter aliquatenus adhiberi volumus.

Sequitur aliud methodi discrimen in tradendis scientiis cum judicio adhibendum. Illud autem regitur per informationes et anticipationes de scientia (quæ tradenda est) in animis discentium prius infusas et impressas. Aliter enim tradi debet scientia, quæ ad animos hominum nova et peregrina prorsus accedit; aliter ea, quæ opinionibus jam pridem imbibitis et receptis est affinis et familiaris. Ideoque Aristoteles Democritum sugillare cupiens, revera eum laudat: "Si," inquit," serio disputare velimus, non sectari similitudines," etc. id vitio vertens Democrito, quod in comparationibus esset nimius. At illi, quorum documenta in opinionibus popularibus jam sedes suas collocarunt, non aliud habent, quod agant, nisi ut disputent et probent. Illis contra, quorum dogmata opiniones populares transcendunt, gemino labore opus est: primo ut intelligantur quæ afferunt: deinde ut probentur; ita ut necessum habeant confugere ad auxilia similitudinum et translationum, quo se captui hominum insinuent. Videmus igitur sub infantia doctrinarum seculis rudioribus, cum syllepses illæ, quæ jam factæ sunt vulgares et tritæ, novæ fuerant et inauditæ, omnia parabolis et similitudinibus plena fuisse.

Alias

evenisset, ut quæ proponebantur, aut absque nota seu attentione debita transmissa, aut pro paradoxis rejecta, fuissent. Etenim regula quædam est traditivæ, quod scientia omnis, quæ anticipationibus sive præsuppositionibus non est consona, a similitudinibus et comparationibus suppetias petere debeat.

Atque de methodorum diversis generibus hæc dicta sint: iis videlicet, quæ antehac ab aliis notata non fuerunt: nam quantum ad cæteras illas methodos, analyticam, systaticam, diæreticam, etiam crypticam, Homericam, et similes, recte sunt eæ

At methodi genera hujusmodi sunt: partes autem duæ; altera de dispositione totius operis, vel argumenti libri alicujus; altera de limitatione propositionum. Etenim ad architecturam spectat, non solum fabrica totius ædificii, sed etiam efformatio et figura columnarum, trabium, et similium. Methodus vero veluti scientiarum architectura est. Atque hac in parte melius meruit Ramus, in optimis illis regulis (καθόλου πρῶτον, κατὰ παντὸς, καθ ̓ αὐτὸ, etc.) renovandis, quam in unica sua methodo et dichotomiis obtrudendis. Veruntamen nescio quo fato fit, ut in humanis (sicut sæpius fingunt poëtæ) rebus pretiosissimis semper adhibeantur perniciosissimi quique custodes. Certe conatus Rami circa illam propositionum limam conjecit eum in epitomas illas et scientiarum vada. Auspicato enim et felicis cujusdam genii ductu procedere oportet, qui axiomata scientiarum convertibilia facere attentaverit, et non simul ea reddiderit circularia, aut in semet recurrentia. Conatum nihilo secius Rami in hac parte utilem fuisse non inficiamur.

Supersunt duæ adhuc propositionum limitationes, præter eam ut fiant convertibiles; altera de extensione; altera de productione ipsarum. Sane habent scientiæ, si quis recte advertat, præter profunditatem, alias duas dimensiones; latitudinem scilicet ac longitudinem suam. At profunditas quidem ad ipsarum veritatem et realitatem refertur: hæ enim sunt, quæ soliditatem conferunt. Quantum ad reliquas duas, latitudo accipi et computari potest de scientia in scientiam; longitudo vero sumitur a summa propositione ad imam in eadem scientia. Altera fines et veros scientiarum terminos complectitur, ut propositiones proprie, non promiscue tractentur; et evitetur repetitio, excursio, denique confusio omnis: altera normam præscribit, quousque et ad quem particularitatis gradum propositiones scientiarum sint deducendæ. Sane dubium non est, quin aliquid exercitationi et practicæ sit relinquendum; oportet siquidem Antonini Pii vitium evitari, ne simus cymini sectores in scientiis, neve divisiones ad infima quæque multiplicemus. Itaque qualiter in hac parte nobis ipsi temperemus, inquisitione plane dignum est.

Videmus enim nimium generalia (nisi deducantur) parum informare, quin potius hominum practicorum ludibrio scientias exponere, cum nihilo magis ad practicam faciant, quam chorographia Ortelii universalis ad viam monstrandam, quæ Londino ducit Eboracum. Certe regulæ optimæ speculis ex metallo non inscite assimilantur, in quibus cernuntur utique imagines, sed non antequam expolita fuerint; sic juvant demum regulæ et præcepta, postquam exercitationis limam subierint. Quod si tamen, usque a principio, regulæ illæ fieri possint nitidæ, et quasi crystallinæ, id optimum factu foret, quandoquidem exercitatione assidua minus indigebunt. Atque de scientia methodi (quam prudentiam traditivæ nominavimus) hæc dicta sint.

Neque tamen illud prætermittendum, quod nonnulli, viri magis tumidi quam docti, insudarunt circa methodum quandam, legitimæ methodi nomine haud dignam, cum potius sit methodus imposturæ; quæ

tamen quibusdam ardelionibus acceptissima procul- | violentiam, quod ad ethicam. dubio fuerit.

guttulas aspergit, ut quis sciolus specie nonnulla eruditionis ad ostentationem possit abuti. Talis fuit ars Lullii; talis typocosmia a nonnullis exarata; quæ nihil aliud fuerunt, quam vocabulorum artis cujusque massa et acervus; ad hoc, ut qui voces artis habeant in promptu, etiam artes ipsas perdidicisse existimentur. Hujus generis collectanea officinam referunt veteramentariam, ubi præsegmina multa reperiuntur, sed nihil quod alicujus sit pretii.

[ocr errors]

Quemadmodum enim

Hæc methodus ita scientiæ alicujus in negotiis, quæ cum aliis contrahimus, vinci quis et perduci solet, vel astu, vel importunitate, vel vehe mentia; ita etiam in illa negotiatione interna, quam nobiscum exercemus, aut argumentorum fallaciis subruimur, aut impressionum et observationum assiduitate solicitamur, et inquietamur, aut affectuum impetu concutimur et rapimur. Neque vero tam infeliciter agitur cum natura humana, ut illæ artes et facultates ad rationem deturbandam valeant, neutiquam vero ad eandem roborandam et stabiliendam : verum ad hanc rem longe magis. Finis enim dialecticæ est, docere formam argumentorum, ad præsidia intellectus, non ad insidias. Finis itidem ethicæ, affectus ita componere, ut rationi militent, non autem eam invadant. Finis denique rhetorica, phantasiam implere observationibus et simulacris, quæ rationi suppetias ferant, non autem eam opprimant. Abusus enim artis ex obliquo tantum interveniunt, ad cavendum, non ad utendum.

CAPUT TERTIUM.

De fundamentis et officio rhetorica. Appendices tres rhetoricæ, quæ ad promptuariam tantummodo pertinent colores boni et mali, tam simplicis, quam comparati: antitheta rerum: formulæ minores orationis.

[ocr errors]

Quapropter in Platone summa fuit iniquitas (licet ex non immerito erga rhetores sui temporis odio orta) cum rhetoricam inter artes voluptarias collocavit: eam similem esse dicens coquinariæ, quæ non minus cibos salubres corrumperet, quam insaluVide-bres gratiores redderet, condimentorum varietate et deliciis abutens. Absit autem, ut oratio non frequentius versetur in rebus honestis ornandis, quam in turpibus oblinendis: hoc enim ubique præsto est; siquidem nemo est, quin honestius loquatur, quam aut sentiat, aut faciat. Sane a Thucydide optime notatum est, tale quidpiam solitum fuisse objici Cleoni; quod, cum semper deteriorem partem tueretur, in hoc multus esset, ut eloquentiam et sermonis gratiam carperet: probe quippe cum sciret, de rebus sordidis et indignis non posse quempiam pulchre loqui; at de rebus honestis, facillime. Ele

VENIMUS jam ad doctrinam de illustratione sermonis. Ea est, quæ rhetorica dicitur, sive oratoria. Scientia certe et in se egregia, et egregie a scriptoribus exculta. Eloquentia autem, si quis vere rem æstimet, sapientia proculdubio est inferior. mus enim, quanto intervallo hæc illam post se relinquat, in verbis quibus allocutus est Mosem Deus, cum ille munus sibi delatum, propter defectum elocutionis recusasset; "Habes Aaronem, ille erit tibi vice oratoris, tu vero ei vice Dei." At fructu, et populari existimatione, sapientia eloquentiæ cedit. Ita enim Salomon, "Sapiens corde appellabitur prudens, sed dulcis eloquio majora reperiet." Haud obscure innuens, sapientiam famam quandam et admirationem cuipiam conciliare; at in rebus gerendis, et vita communi, eloquentiam præcipue esse efficacem. Ad artis vero hujus culturam quod atti-ganter enim Plato (licet jam in trivio decantetur) net; Aristotelis erga rhetores sui temporis æmulatio, atque Ciceronis studium acre et vehemens, illi nobilitandæ totis viribus incumbens, cum longo usu conjunctum, in causa fuerunt, ut in libris suis de hac arte conscriptis seipsos vicerint. Dein exempla illa luculentissima hujusce artis, quæ in orationibus Demosthenis et Ciceronis habentur, præceptorum acumini et diligentiæ addita, profectus ipsius geminarunt. Quare, quæ in hac arte desiderari invenimus, versabuntur potius in collectionibus quibusdam, quæ tanquam pedisse quæ huic arti præsto sint, quam in ❘ disciplina et usu artis ipsius. Nam etiam tum, cum promptuariæ cujusdam inter logica mentionem faceremus, uberiora ejus rei exempla in rhetoricis polliciti sumus.

Veruntamen ut, more nostro, circa radices hujus artis glebam paululum aperiamus et subigamus; rhetorica certe phantasiæ, quemadmodum dialectica intellectui, subservit. Estque, siquis altius rem penetret, officium et munus rhetoricæ non aliud, quam ut rationis dictamina phantasia applicet et commendet, ad excitandum appetitum et voluntatem. Regimen enim rationis impeti et perturbari videmus tribus modis: vel per illaqueationem sophismatum, quod ad dialecticam pertinet; vel per præstigias verborum, quod ad rhetoricam; vel per affectuum

[ocr errors]

"virtus si conspici daretur, ingentes sui amores concitaret." At rhetorica virtutem et bonum depingit plane, et reddit quasi conspicuum. Cum enim in corporea effigie, illa sensui monstrari nequeant, superest ut per ornatum verborum, phantasiæ, repræsentatione quantum fieri potest viva, coram sistantur. Siquidem mos Stoicorum merito derisus est a Cicerone; qui concisis et argutis sententiis et conclusionibus virtutem animis hominum imponere satagebant; quæ res parvum habet cum phantasia et voluntate consensum.

Porro, si affectus ipsi in ordinem compulsi, et rationi prorsus morigeri essent; verum est, nullum magnopere futurum persuasionum et insinuationum, quæ aditum ad mentem præbere possint, usum; sed satis fore, si res ipsæ nude et simpliciter proponantur, et probentur. Verum affectus contra, tantas secessiones faciunt; quinetiam tantas turbas et seditiones movent (secundum illud,

"Video meliora, proboque, Deteriora sequor")

ut ratio prorsus in servitutem et captivitatem abrepta foret, nisi eloquentiæ Suada efficeret quo minus phantasia a partibus affectuum staret, sed potius, opera ejus, fœdus ineatur inter rationem et phanta

siam, contra effectus. Notandum est enim, affectus ipsos ad bonum apparens semper ferri, atque hac ex parte aliquid habere cum ratione commune: verum illud interest; quod affectus intuentur præcipue bonum in præsentia; ratio prospiciens in longum, etiam futurum, et in summa. Ideoque cum quæ in præsentia obversentur, impleant phantasiam fortius, succumbit plerumque ratio, et subjugatur. Sed postquam eloquentia et suasionum vi effectum sit, ut futura et remota constituantur et conspiciantur tanquam præsentia, tum demum, abeunte in partes rationis phantasia, ratio fit superior.

ex parte ignorasse. Usus enim eorum, non magis ad probandum, quam ad afficiendum et commovendum, subservit. Complures siquidem loquendi formulæ, quæ idem significant, varie tamen afficiunt. Nam longe fortius penetrat, quod acuminatum est, quam quod obtusum; licet in ipsa percussione vires æqualiter intentantur. Nemo est certe, qui non magis afficiatur audiens, Inimici tui de hoc miros triumphos agent:

"Hoc Ithacus velit, et magno mercentur Atridæ ;"

quam si simpliciter dicatur, Hoc rebus tuis incommodabit. Itaque mucrones isti, et aculei sermonum, minime sunt negligendi. Cum vero hanc rem, ut desideratam proponamus, ex consuetudine nostra, illam exemplis fulciemus præcepta enim minus rem illustraverint.

EXEMPLA COLORUM BONI ET MALI TAM SIMPLICIS
QUAM COMPARATI.

Concludamus igitur, non deberi magis vitio verti rhetoricæ, quod deteriorem partem cohonestare sciat; quam dialecticæ, quod sophismata concinnare doceat. Quis enim nescit, contrariorum eandem rationem esse, licet usu opponantur? Porro non eo tantum differt dialectica a rhetorica, quod (ut vulgo dicitur) altera instar pugni, altera instar palmæ sit (altera scilicet presse, altera fuse tractet) verum multo magis, quod dialectica rationem in suis naturalibus; rhetorica, qualis in opinionibus vulgi sita est, consideret. Prudenter igitur Aristoteles rhetoricam inter dialecticam et ethicam cum politica collocat, cum ex utrisque participet. Siquidem probationes et demonstrationes dialecticæ universis hominibus sunt communes; at probationes et suasiones rhetorica pro ratione auditorum variari debent; ut quis, tanquam musicus, auribus diversis se accommodans, sitter ignorantiam; aut propter malam fidem; aut demum

'Orpheus in sylvis, inter delphinas Arion." Quæ quidem applicatio et variatio orationis (si quis ejus perfectionem et culmen desideret) eo usque extendi debet; ut si eadem ipsa apud diversos homines sint dicenda, apud singulos tamen aliis atque aliis verbis sit utendum. Quanquam hac parte eloquentiæ (politica scilicet et negotiosa, in privatis sermonibus) maximos oratores plerunque destitui certum sit; dum ornatum et formulas elegantes orationis captantes, volubili illa applicatione, et characteribus sermonum, quibus versus singulos uti consultius foret, excidunt. Certe non abs re fuerit, circa hoc ipsum, de quo nunc dicimus, novam instituere inquisitionem, eamque nomine prudentiæ sermonis privati indigitare, atque inter desiderata reponere; rem certe, quam quo attentius quis recogitet, eo pluris faciet. Utrum vero hæc inter rhetorica an politica collocetur, haud magni refert.

Descendamus modo ad desiderata in hac arte, quæ (ut ante diximus) ejus sunt generis, ut pro appendicibus potius censeri debeant, quam pro portionibus artis ipsius, et pertinent omnia ad promptuariam. Primo igitur non invenimus, qui prudentiam illam, simul et diligentiam Aristotelis, bene persecutus sit, aut suppleverit. Hic nimirum cœpit colligere signa popularia, sive colores boni ac mali apparentis, tam simplicis quam comparati, qui sunt vere sophismata rhetorica. Sunt autem eximii usus, præsertim ad negotia, et prudentiam sermonis privati. Labores vero Aristotelis circa colores istos in tribus claudicant. Primo, quod, cum multi sint, paucos admodum recenseat. Secundo, quod elenchos suos non habeant adjunctos. Tertio, quod videtur ille usum eorum

SOPHISMA I.

"Quod laudant homines et celebrant, bonum; quod vituperant et reprehendunt, malum."

ELENCHUS.

Fallit sophisma quatuor modis; scilicet, aut prop

propter studia et factiones; aut propter ingenia laudatorum et vituperatorum. Propter ignorantiam ; quid vulgi judicium ad examen boni et mali? Melius Phocion, qui, cum populus ei præter solitum applauderet, quæsivit, num forte deliquisset? Propter malam fidem; laudantes enim et vituperantes suam rem sæpius agunt, neque loquuntur ut sentiunt.

"Laudat venales qui vult extrudere merces."

Item, "Malum est, malum est, inquit emptor; sed cum recesserit, tum gloriabitur." Propter factiones; cuivis enim patet, consuescere homines, eos, qui suarum partium sunt, immodicis efferre laudibus, qui autem contrariarum sunt, infra meritum deprimere. Propter ingenia; alii enim natura facti sunt et compositi ad adulationem servilem; alii contra momi et tetrici; ut laudando et vituperando suis ingeniis tantum obsecundent, parum de veritate soliciti.

SOPHISMA II.

"Quod etiam ab inimicis laudatur, magnum bonum; quod vero etiam ab amicis reprehenditur, magnum malum."

Sophisma fundamento hoc niti videtur, quod quæ ingratiis, et contra animi nostri affectum et propensionem loquimur, ea ipsa vim veritatis a nobis extorquere, facile creditur.

ELENCHUS.

Fallit sophisma propter astutiam, tam inimicorum, quam amicorum. Inimici enim laudes quandoque tribuunt, non invite, nec a vi veritatis coacti, sed eas tamen deligentes, quæ inimicis suis invidiam et pericula conflare possint. Itaque apud Græcos superstitio quædam invaluit, ut crederent, si quis ab al

« AnteriorContinuar »